پایان نامه

فهرست

چکیده     1
مقدمه     2
کتاب شناسی     3
بخش اول - زندگی نامه امین الدوله
فصل اول - شرح حال میرزا علی خان امین الدوله از تولد تا ورود به دربار
1- کودکی و نوجوانی میرزا علی خان امین الدوله
2- مجد الملک پدر امین ادوله
3- کسانی که القاب امین الدوله کسب نموده اند.    18
فصل دوم – زندگی سیاسی امین الدوله( اوضاع سیاسی - اجتماعی، اقتصادی )
1- امین الدوله و واقعه رژی
2-  سلطنت مظفرالدین شاه
3- امین الدوله و پیشکاری آذربایجان
4-وزارت اعظمی امین الدوله
5- امین الدوله و فراماسونری
فصلسوم– عملکرد سیاسی امین الدوله
1- سیاست داخلی
2- امین الدوله و روحانیون
3- سیاست خارجی
4-  روس و انگلیس
5- گروگذاری بنادر جنوب     37
    بخشدوم– اقدامات امین الدوله
فصل اول- اقدامات اقتصادی
1- اصلاحات مالی و تفکر استقراض
2- تشکیلات پستی در دوره ناصرالدین شاه
3- ریاست میرزا علی خان منشی حضور در پست (دوره اول از سال 1288-1290 هجری قمری )
4- تاریخچه پیدایش  سانسور در پست خانه و کناره گیری میرزا علی خان امین الدوله از‌کار پستخانه
5-‌دوره‌دوم‌ریاست‌امین‌الملک‌(‌امین الدوله از‌1292-1294هجری قمری )
6-تاثیر پست خانه در روند اصلاحات جامعه ایران
7- شرح مختصری از خدمات پست خانه در جنبش مشروطیت
8- گمرکات
9-  کارخانه قند
10- پارک امین الدوله
فصل دوم – اقدامات فرهنگی
1- مدارس رشدیه
2- نهضت مدارس جدید
3- تشکیل انجمن ها
4- ادبیات سیاسی     67
بخش سوم– رابطه امین الدوله با رجال
فصل اول – امین الدوله و دیگران
1- رابطه امین الدوله با میرزا ملکم خان
2-رابطه امین الدوله و مشیر الدوله
3- رابطه امین الدوله با جعفر قلی میرزا ملک
فصل دوم – دیدگاه نویسندگان درباره امین الدوله
1- دیدگاه اعتماد السلطنه
2- دیدگاه حسین قلی خان نظام السطنه مافی خصوص امین الدوله
3- دیدگاه میرزا مهدی خان ممتحن الدوله
4- دیدگاه  افضل الملک
5- دیدگاه ملک الشعرای بهار
6-دیدگاه عبدالحسین نوایی
فصل سوم– مقایسه ی بین شخصیت امین الدوله وامین السلطان
1- امین السلطان
2- امین الدوله
3-سفرهای امین الدوله و مقایسه آن با امین السلطان
فصل چهارم – عزل
1-    عزل و فوت امین الدوله
2-    فوت امین الدوله
فصل پنجم- آثار مکتوب
1-خاطرات سیاسی میرزا علی خان امین الدوله
2- سفرنامه مکه
3-  شیوه نگارش امین الدوله
بخش چها رم– افکار و عقاید امین الدوله
فصل اول – تاریخچه اصلاحات در ایران
1- اقدامات کلی
2- سیر نوگرایی در ایران

3- عباس میرزا
4- امیر کبیر
5- میرزا حسین خان سپهسالار
فصل دوم – اندیشه ها واقدامات
1- تاثیر افکار غرب در اندیشه امین الدوله
2- زمینه فکری و خصوصیات اخلاقی
3- دیدگاه امین الدوله در خصوص نظام حکومت
4- دیدگاه امین الدوله در خصوص راهکارهای نجات ایران
6- دیدگاه امین الدوله در خصوص امتیازات
7- دیدگاه امین الدوله در خصوص اصلاحات
8- دیدگاه امین الدوله در خصوص اقتصاد
9- دیدگاه امین الدوله در خصوص قشون و ارتش
فصل سوم اخلاف و بازماندگان
1-- فرزندان
2-میرزا محسن خان امینی ( امین الدوله )
3- اشرف الملوک فخر الدوله
4-سرلشکر حسن امینی مجدی
5- دکتر علی امینی
6- ابوالقاسم امینی
7- سرتیپ محمود امینی     107
نتیجه گیری     192
منابع و مآخذ    198
پیوست ها و تصاویر    208

چکیده
میرزا علی خان معروف به امین الدوله به سال1260هجری قمری(1222هجری شمسی)در تهران متولد شد. وی فرزند میرزا محمدخان مجدالملک (سینکی لواسانی) که وی خواهر زاده میرزا آقا خان نوری دومین صدراعظم ناصر الدین شاه بوده است.
امین الدوله خط و انشاء را از پدر آموخت، مقدمات زبان عربی را در تهران آموخته بود. و در سفری که همراه پدر به بغداد رفت به تکمیل زبان عربی و آموزش زبان ترکیبی اسلامبولی پرداخت وقتی پدرش مجد الملک به کارپردازی آذربایجان منصوب شد همراه پدر بود. و در آنجا زبان فرانسه را آموخت و همان وقت به آموزش ترکی آذربایجان مشغول شد.
پس از مراجعت از بغداد و خدمت در حضور شاه نیابت اول وزارت خارجه در سن نوزده سالگی به او داده شد ضمن نیابت اول جزء پیشخدمتان خاصه شاه گردید و مفتخر به لقب منشی حضور تا سال1290 ، در سال 1288 مسئولیت چاپارخانه های دولتی (پست خانه) به وی محول شد. دو سال بعد ملقب به امین الملک گردید و احراز وزارت رسائل (ریاست دفتر مخصوص شاه) را اخذ نمود. در اولین سفر ناصر الدین شاه به همراه او بود ولی از آلمان برگشت. به خاطر پشتکاری که داشت در سال 1294 متصدی امور ضرابخانه دولتی تبریز (علاوه بر شغلهای قبلی) به وی داده شد. یکسال بعد سفیر مخصوص شاه به ایتالیا جهت تسلیت مرگ ویکتور امانول شد. به دلیل لیاقت و امانتی که از ایشان آشکار شد وزارت وظایف و اوقاف نیز بر سایر مشاغل او افزوده گشت. در سال 1299 ملقب به امین الدوله کرد و در سال 1304 منصب ریاست مجلس وزراء و دارالشوری کبری که اعظم مناسب دولتی است به وی محول شد. در سه سفر ملتزم در رکاب ناصرالدین شاه بود، بعد از یک دوره حدودا ده ساله و دوری از سیاست مجددا توسط (مظفرالدین شاه) به پیشکاری و وزارت آذربایجان و حامل فرمان و ششمین ولیعهدی برای محمدعلی میرزا شد و در آنجا نیز اقدامهای فرهنگی انجام داد از جمله افتتاح مدرسه رشدیه . در سال 1314 به دستور شاه به تهران آمد. به وی پستهای زیادی پیشنهاد شد و مدتی وزیر اعظم شد و 5 ماه بعد صدراعظم شد (16 صفر یا 15 محرم 1316) 5-1314 وی ناصر الملک را به عنوان وزارت مالیه انتخاب نمود ، همچنین وی هیئت بلژیکی را جهت اقدامات اصلاحی مالی به ایران فراخواند. در سال 1314 بر اثر فشارهایی که به وی از دربار و مخالفین وارد نمود مجبور به استعفا از صدارت شد با برکناری وی ناصر الملک نیز برکنار گردید. و چون از صدارت معزول شد به زیارت مکه رفت مدتی در لشت نشای رشت اقامت نمود تا اینکه شاه او را از ایران اخراج نمود (به داغستان) رفت و او در هنگام سفر به اروپا نامه های انتقادآمیزی به شاه نوشت پس از مدتی دوری دوباره مظفرالدین شاه نامه محبت آمیز، به وی می نویسد و او به گیلان برمی گردد تا اینکه در لشت نشا در سال 1322 برابر با 1283 هجری شمسی فوت می کند.
امین الدوله از جمله رجال برجسته عصر قاجار به شمار می رود به طوری که افکار و اندیشه های او در تحولات داخلی‌و خارجی ایران تاثیر زیادی داشته است. در مورد او قضاوتهای متناقض فراوانی ارائه شده است به طوری که از وی دو شخصیت متفاوت یعنی اصلاح طلب و محافظه کار ساخته اند. نظر به اهمیت شخصیت امین الدوله بر آن شدیم تا با یک بررسی‌عمیق‌و علمی به دور از هر گونه غرض‌ورزی، هویت واقعی وی را برای صاحبان فکر و اندیشه معرفی نماییم.

مقدمه
تحقیق‌در تاریخ معاصر ایران و شناخت شخصیتهای صحنه های مختلف و بازیگران میدان های گوناگون در ارتباط تنگاتنگی با جامعه کنونی ایران است. شاید بتوان گفت این دوره تاریخ ایران به علت ورود ایران و ایرانیان در سیاست جهانی از ویژگیهای‌خاصی برخورداراست،به ویژه آنکه بررسی زندگی اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی.... ایرانیان که در این مقطع تاریخی دچار دگرگونی‌هایی فراوان می‌شود و با اقدام‌های شخصیتهای مهم چون – عباس میرزا ولیعهد و قائم مقام فراهانی–پویه‌هایی گوناگون صورت می‌گیرد.
این امر منجر‌به اعزام عده‌ای برای تحصیل به خارج‌و آشنایی‌آنان با پیشرفت‌های غرب می‌شود که نقش‌های نوینی‌در‌تاریخ ایران چهره می بندد و با روی کار آمدن میرزا تقی خان امیرکبیر وتلاشهای موثر این عنصرلایق‌در مدت‌کوتاه صدر اعظمی‌در عصر‌ناصری پی‌آمدهای مختلفی‌را سبب می‌شود،که نتایج آن دگرگونی جامعه ایران و آغاز شناسایی مردم و بازآفرینی‌واقعیتهای‌نهفته در جامعه است. در‌این مدخل نوآغاز شده، چهره‌هایی تلاش می نمایند تا راه و‌رسم امیر را پیش‌گیرند و یا عصر او را مورد آزمایش قرار دهند یا جای پای او بگذارند و دست کم این که در نوشته های خود، از آرمانهای امیر سخن گویندو دورانش را ستایش، و آفرینشهای متعددی او را در جامعه خفته ایران که به آرامی در حال بیدار شدن است بازگو و تاثیر آنها را ارزیابی نمایند.
 تاریخ معاصر ایران، مملو از دگرگونیهای‌سرنوشت‌ساز است، دوران پر آشوب و فتنه آکنده از دخالتهای بیگانگان‌و اجرای نقشه‌های بی باکانه در جهت‌فنای ایران و ایرانی بدست خود‌و بیگانه، سیاستمداران ایرانی زبون، فاقد شخصیت، دست و پا بسته و در خدمت بیگانه، دولتهای سرسپرده- برای خواسته های انگلیس و روس– عاملین اجرای سیاستهای آنها شده و در زبونی مردم کوشا و در وابستگی آنها به دولتهای غرب قدمهای فراخی برداشته‌و در نتیجه نقش نامطلوب خود را در تاریخ معاصر ایران اجرا و میراث ناخوشایندی از خود به یادگار گذاشته اند.
تاریخ معاصر ایران را می توان با شناخت بازیگران آنها بهتر ارزیابی قرار داد و علل و عوامل عقب‌ماندگی ایران را کشف کرد و مورد نقادی و تجربه و تحلیل قرار داد و جدای از نقش اول شاهان در این واپس گرایی، چیزی از نقش این بازیگران در پشت صحنه ها مخفی نماید.اوضاع عمومی سیاسی و اجتماعی تلاشهای اصلاح طلبی، تنزل قدرت سیاسی، خروج و پرخاش مردم، هیچ یک نتوانست تغییر عمده ای در روی حکمرانی بیندازد مگر وزارت یکساله امین الدوله که جهات مثبت داشت .
این دوره نیز امتداد همان مرحله تاریخی است با تشدید عوامل سابق – عواملی که بحران مالی را بار آورد- فشار استعمار اقتصادی و سیاسی را افزایش داد. از قدرت معنوی و قدرت مادی حکومت در مقابله با دشواریهای داخلی و خارجی کاست. از سوی دیگر حرکت اجتماعی در جهت تغییر نظام سیاسی با ایدئولوژی مشخصی تشکیل یافت همه حکومتهایی که در این ده سال روی کار آمدند با بحران مالی دست به گریبان بودند. بعضی از روی اعتقاد به ترقیخواهی و برخی ضرورت در پی نوعی نقشه (رفورم مالی) رفتند و در هر‌حال موثرترین عامل تعیین کننده سرنوشت حکومتها بود.
صدارت میرزا علی خان امین الدوله بعد از دوره دوری (فترت)وارد عرصه سیاست گشت و هوای تازه ای به نام اصلاحات عطر افشانی می کرد و امین الدوله به عنوان یک ترقی خواه و اصلاح طلب و ارد عرصه حکومتی شد.
مسئله اصلی در این پژوهش بررسی افکار اندیشه ها و احوالات امین الدوله با تکیه بر فعالیتهای سیاسی و اندیشه های وی می باشد سعی شده تا افکار و اندیشه های او واضح تر مورد بررسی قرار گیرد.
مهمترین سوالاتی در این پژوهش مطرح شده ،از قرار ذیل است :
1-    عوامل موفقیت امین الدوله در کسب مقامات و مناسب مهم دیوانی چه بوده است ؟
2-    مهمترین اقدامات او در چه زمینه هایی بوده است ؟
3-    میزان تاثیر پذیری وی از افکار و اندیشه های متفکران این دوره در چه حدی بوده است ؟
4-    سیاست مذهبی وی و نیز رابطه اش با طبقه روحانیون چگونه بوده است ؟
5-    نقش وی در فراهم نمودن زمینه برای انقلاب مشروطه تا چه حد بوده است ؟
6-    امین الدوله در سیاست خارجی خویش از چه خط و مشی سیاسی مشخص پیروی می کرده است ؟
7-    افکار و عقاید وی در زمینه حکومت و انواع آن چه بوده و خود ، کدام نوع حکومت را جهت اصلاح جامعه تجویز نموده است ؟
برای یافتن پاسخ این پرسش ها ناگزیر از طرح فرضیاتی چند هستیم که مهمترین آنها عبارتند از :
1- افکار و اندیشه های غربی در شکل گیری شخصیت سیاسی امین الدوله تاثیر مستقیم داشته است.
2- افکار اصلاح طلبی و نوگرایی امین الدوله متاثر از شخصیتهای چون عباس میرزا، قائم مقام، امیرکبیر، سپهسالار بوده است.
3- افکار و اندیشه های امین الدوله در فراهم نمودن بستر فکری انقلاب مشروطیت تاثیر داشته است.
4- بی‌توجهی‌امین‌الدوله نسبت‌به‌طبقه روحانیون ناشی از طرفداری‌وی از نظریه جدایی دین از سیاست بوده‌است.
5- علت عمده سقوط و عزل امین الدوله از مقام صدارت ، مخالفت وی با نظام استبدادی و طرفداری از مشروطه خواهی بوده است .
کتاب شناسی
در روند تدوین این پژوهش از منابع و مآخذ متعددی استفاده شده است . در یک تقسیم بندی کلی، این منابع و مآخذ را می توان در قالب زیر دسته بندی کرد.
الف- منابع داخلی
1- منابع دست اول
2- تحقیقات
ب- منابع خارجی
1- منابع دست اول
2- تحقیقات
منابع دست اول :
قبل از این اینکه به معرفی اقدام کنیم، لازم به تذکر است که اساساً نوع نگرش نویسندگان این گونه منابع نسبت به امین الدوله بسیار متفاوت می باشد چنانکه عده ای چون میرزا غلامحسین خان ادیب مستوفی دیوان اعلی‌ابن‌مهدی خان بن‌علی‌خان شیرازی، ناظم الاسلام‌کرمانی، یحیی دولت آبادی،اعتماد السلطنه، عبد ا.. مستوفی، امین الدوله را می ستایند و او را به عنوان عامل مهم انسانی در ترویج اندیشه نوخواهی و آزاد اندیشی در اواخر دوره ناصری و مظفری معرفی می کنند.
در مقابل، احتشام السلطنه(خاطرات احتشام) مهدی قلی‌خان هدایت (مخبر السلطنه خاطرات ‌و‌خطرات)‌ امین‌الدوله را فردی کج اندیشی، رشوه خوار و ریاکار معرفی می کنند و مدعی هستند بعضی از اقدام های وی چون گسترش معارف، در جهت خودنمائی بوده نه برای نجات مردم و پیشرفت جامعه.
گرچه راجع به شخصیت امین الدوله منابع نسبتا فراوانی وجود دارد ، اما به دلیل وجود چنین گزارش های متناقض، کار پژوهشگر این موضوع را با مشکل مواجه می سازد. در ذیل مهمترین منابعی که در این پژوهش مورد استفاده قرار گرفته را مورد بررسی قرار می دهیم :
خاطرات سیاسی امین الدوله
این‌کتاب شرح حالی است از میرزا علی خان امین الدوله به قلم خود او؛و مانند بسیاری از شرح حالهای دیگر که به قلم مردان سیاسی نگارش می یابد آئینه ای از اوضاع سیاسی زمان مولف است.
آنچه مسلم است این کتاب یکی‌از مدارک خواندنی‌و تاریخی‌عصر ناصری است.کتابی است که‌گوشه‌هایی چند از زندگانی اجتماعی و درباری آن روزگار را آئینه وار می نمایاناد. هرچند که کتاب از حسب و بعض عاری نباشد. به همان کیفیت است که دیگر کتب خاطرات رجال ایران!
امین الدوله که تا کنون به نام سیاستمداری آزادیخواه و متجدد و اهل فضل و قلم شناخته شده است و اینک شرح‌حال خود را به‌سبکی بدیع‌در این‌کتاب بیان می‌کند و خواننده می‌تواند از خلال منظورآن کاملا به شخصیت و روحیه وی پی‌برده و اوضاع تاریخی ایران را نیز در دوره ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه باز شناسد. امین الدوله به سال 1260 هجری قمری در تهران متولد و به سال 1322 هجری قمری در لشت نشاء ملک شخصی چشم از جهان فرو بر بست.
در طول مدت عمر خویش شاهد دسته بندیها، دسیسه بازی ها و کینه ورزیهای رجال ایران بود و عجب آنکه خود او هم نتوانست از میدان توطئه گریها به دور بماند از مطالعه این کتاب معلوم می شود که چرا و چگونه او به چنین ماجراها آلوده گردیده و زندگی سیاسیش به ناکامی پیوست.
کتاب«خاطرات سیاسی امین الدوله تا صفحه 236 به قلم خود امین الدوله است. ولی از آن صفحه تا انتها کتاب‌را که تغییر سبک نگارش آن مشهود است شخص‌دیگری‌نوشته‌است. به نظر می‌رسدکه نویسنده این قسمت محسن خان معین الملک، پسر میرزا علی خان، باشد که او نیز بعد از پدر، امین الدوله لقب یافت. در سراسر کتاب افعال سوم شخص مفرد بکار رفته است و این اگرچه به دلپذیر بودن شیوه نگارش می افزاید. در پاره ای جاها ذهن خواننده را از اینکه سرگرم خواندن «اتوبیوگرافی» است دور می کند.امین الدوله کتاب دیگری نیز به نام سفرنامه مکه دارد که شرح سفر او به مکه است که از جمعه شوال (1316 ه.ق) شروع و تا شنبه بیستم رجب 1317 که حدود نه ماه و هفت روز است بیست و سه روز اولش به حرکت از تهران تا لشته نشای گیلان و توقف در آنجا گذشته است . چهل و هشت روز آخر آن ورود به انزلی و اقامت مجدد در گیلان و بقیه در راه سفر به مکه و بازگشت از آنجاست.